Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΣΤΙΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

από Psychoanalysis Forum Κυρ Μαρ 16, 2008 1:02 am

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ
ΣΤΙΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ:
ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΣΤΙΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Mom-and-baby

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΣΤΙΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Mom-and-baby

Κωνσταντίνος Ταλφανίδης, Παιδοψυχίατρος,
Μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας

Εισαγωγή

Το παιχνίδι και η δυνατότητα του "παίζειν" – θα μπορούσαμε να πούμε η φαντασιωσική ικανότητα για παιχνίδι – καθώς και η σχέση του παιχνιδιού με την πραγματικότητα, έχουν προκαλέσει από νωρίς το ενδιαφέρον της ψυχαναλυτικής έρευνας.
Το ενδιαφέρον αυτό αρχικά εκδηλώθηκε σε θεωρητικό επίπεδο, σύντομα όμως επεκτάθηκε και στο επίπεδο της τεχνικής. Ξεκίνησε έτσι μια αναζήτηση, εξίσου συναρπαστική με αυτή της ψυχανάλυσης συνολικά. Ένα μικρό τμήμα αυτής της διαδρομής θα εξετάσω στην εργασία αυτή.

Το
παιχνίδι υπό την αιγίδα της αρχής της ευχαρίστησης /δυσαρέσκειας και των ερωτικών ενορμήσεων

Ο Freud στο έργο του αναφέρεται
στο παιχνίδι είτε με τη μορφή της καθ" εαυτήν παιδικής δραστηριότητας είτε με τη
μορφή της παιγνιώδους διαθέσεως των ονείρων, των παραδρομών του λόγου, των
αστείων, των ανεκδότων και άλλων παραγώγων του ασυνειδήτου, τα οποία
χρησιμοποιούν και το παιχνίδι των λέξεων στην προσπάθεια της μεταμφιεσμένης
ανάδυσής τους στο συνειδητό.

Στο άρθρο του
"Δημιουργικοί συγγραφείς και ονειροπόληση" (1908[1907]), διατυπώνει
κατηγορηματικά τη θέση ότι το παιχνίδι είναι μια σοβαρή υπόθεση για το παιδί και
ότι το αντίθετο του παιχνιδιού δεν είναι η σοβαρότητα αλλά η πραγματικότητα. Όσο
το παιδί μεγαλώνει, καλείται από τις απαιτήσεις του εξωτερικού κόσμου να
παραιτηθεί από την ικανοποίηση που προσφέρει το παιχνίδι και το παιδί δείχνει να
το εγκαταλείπει. Η ονειροπόληση και το humor αποτελούν
τα υποκατάστατα του παιχνιδιού μετά την παιδική ηλικία.

Στην εργασία
"Διατυπώσεις για τις δυο αρχές της ψυχικής λειτουργίας" (1911), το παιχνίδι
συνδέεται με την φαντασία, τίθεται υπό την αιγίδα των ερωτικών ενορμήσεων,
παραμένει υπό την αποκλειστική κυριαρχία της αρχής της ευχαρίστησης/
δυσαρέσκειας και δεν υπόκειται στον έλεγχο της πραγματικότητας. Ταυτόχρονα όμως,
συνδέεται με την πραγματικότητα και επομένως με λειτουργίες της δευτερογενούς
διεργασίας, η οποία όπως γνωρίζομε, από τοπογραφική άποψη, είναι χαρακτηριστική
των συστημάτων προσυνειδητού και συνειδητού. Από δυναμική άποψη, το παιχνίδι
παραμένοντας στην υπηρεσία των ερωτικών ενορμήσεων, συνδιαλέγεται και με τις
εγωτικές ενορμήσεις της αυτοσυντήρησης και τέλος από οικονομική άποψη, προσφέρει
την ικανοποίηση με εξοικονόμηση της ψυχικής δαπάνης.

Στηριζόμενος
στα προηγούμενα, ισχυρίζομαι ότι το παιχνίδι, κατά την περίοδο αυτή, έχει μια
διφορούμενη θέση στο σώμα της Φροϋδικής μεταψυχολογίας. Δεν μπορώ να εκτιμήσω
αν αυτή η θέση προέρχεται από αμηχανία του Freud ή
από διάθεσή να υποδηλώσει μια παράδοξη θέση του παιχνιδιού, όπως έχω την τάση
να πιστεύω.

Στο θέμα της
σύνδεσης του παιχνιδιού με τη φαντασία και την πραγματικότητα, θα επανέλθει ο
Freud αρκετά χρόνια αργότερα, όταν στην εργασία του "Η
απώλεια της πραγματικότητας στη νεύρωση και την ψύχωση" (1924) θα γράψει: " Ενώ
ο νέος φαντασιωσικός κόσμος της ψύχωσης προσπαθεί να τεθεί ο ίδιος στη θέση της
εξωτερικής πραγματικότητας, εκείνος της νεύρωσης, αντιθέτως, έχει την τάση, όπως
(γίνεται) και στο παιχνίδι των παιδιών, να προσκολληθεί σ" ένα τμήμα της
πραγματικότητας – διαφορετικό από αυτό εναντίον του οποίου πρέπει να αμυνθεί –
και να αποδώσει σ" αυτό το κομμάτι μια ειδική σπουδαιότητα και μια μυστική
σημασία την οποία (όχι πάντοτε εντελώς σωστά) αποκαλούμε συμβολική". Και ο
A. Green (1986,
p64) θα σχολιάσει: "στις γραμμές αυτές, ο
Freud τονίζει τη διαφορά μεταξύ ψύχωσης και νεύρωσης
στη χρήση της φαντασίας – προκαταλαμβάνοντας την εργασία του
Winnicott για ‘το παιχνίδι’ και εκείνη των Klein,
Segal, Khan και εμού (του
Green), μεταξύ άλλων, για το ‘συμβολισμό’".

Οι πρώτες προσπάθειες εισαγωγής του παιχνιδιού στην ψυχαναλυτική πρακτική

Μετά τη
δημοσίευση από τον Freud της θεραπείας του μικρού
Hans (1909), ήταν επόμενο να τεθεί το θέμα της
εφαρμογής της ψυχαναλυτικής θεραπείας στα παιδιά και της τεχνικής που μια τέτοια
εφαρμογή θα έπρεπε να ακολουθήσει. Ο S.
Ferensci δημοσιεύει την περίπτωση του πεντάχρονου
Arpad, ο οποίος έμεινε γνωστός στην ψυχαναλυτική βιβλιογραφία ως "Ο άνθρωπος
κοκοράκι" (1913) ή "Ο μικρός χορωδός". Η τεχνική του Ferensci
είναι ανάλογη εκείνης του Freud με το μικρό
Hans. Αξιολογεί τις πληροφορίες που προέρχονται από τη
γειτόνισσα του Arpad, στην οποία είχε αναθέσει να παρατηρεί το παιδί, και όταν
το συναντάει ο ίδιος, στηρίζεται αποκλειστικά σ" αυτά που του λέγει το παιδί και
καθόλου στο παιχνίδι του.

Η
H. Hug-Hellmuth
το 1920, στο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συνέδριο της Χάγης, διατυπώνει δυο θέσεις για
το ρόλο του παιχνιδιού στην ψυχανάλυση παιδιών άνω των 7-8 ετών: (α) το παιχνίδι
μπορεί να είναι χρήσιμο στο ξεκίνημα της ανάλυσης γιατί δίνει τη δυνατότητα στον
αναλυτή να γνωρίσει καλύτερα τα συμπτώματα και το χαρακτήρα του παιδιού˙ μερικές
φορές όμως μπορεί να χρησιμοποιηθεί σ" όλη τη διάρκεια της ανάλυσης και (β) το
παιχνίδι είναι επίσης μια "συμβολική πράξη", ισοδύναμη με τη λεκτική επικοινωνία
των ενηλίκων˙ συνιστά μια "εξομολόγηση χωρίς λέξεις". (Geissmann,
1998).

Η πρώτη θέση
της Hug-Hellmuth για το ρόλο
του παιχνιδιού συμπίπτει με τη θέση που θα αναπτύξει αργότερα η
A. Freud, δηλαδή, ότι μέσω
του παιχνιδιού ενισχύεται η θεραπευτική συμμαχία ανάμεσα στον αναλυτή και το
παιδί. Η δεύτερη θέση της έχει πολλές ομοιότητες με αυτή που θα αναπτύξει,
επίσης αργότερα, η M. Klein
για τη συμβολική αξία του παιχνιδιού και την ισοδυναμία του με τον ελεύθερο
συνειρμό στην ψυχανάλυση των ενηλίκων.

Το παιχνίδι στην υπηρεσία του καταναγκασμού για επανάληψη

Βρισκόμαστε
ήδη στηn 3η δεκαετία του 20ου αιώνα, η οποία επιφυλάσσει
μια σημαντική θέση για το παιχνίδι στην ψυχαναλυτική θεωρία και τεχνική. Στην
αρχή της δεκαετίας αυτής δημοσιεύεται η εργασία του Freud
"Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης" (1920). Ο Freud,
παρατηρώντας το παιχνίδι του εγγονού του, διαμορφώνει την ιδέα ότι το παιχνίδι
των παιδιών μπορεί να ωθείται και από την τάση για την επανάληψη μιας δυσάρεστης
εμπειρίας. Έτσι από εδώ και πέρα, το παιχνίδι, κατά το Freud,
παραμένοντας υπό την αιγίδα της αρχής της ευχαρίστησης/ δυσαρέσκειας, μπαίνει
και στην υπηρεσία του καταναγκασμού για επανάληψη και του δυϊσμού των ενορμήσεων
της Ζωής και του Θανάτου. Τα παιδιά, στο παιχνίδι τους, μπορεί να επαναλάβουν με
ενεργητικό τρόπο δυσάρεστες εμπειρίες με σκοπό να κυριαρχήσουν σ" αυτές. Κάθε
επανάληψη φαίνεται να ισχυροποιεί αυτή την κυριαρχία. Εδώ μπορούμε να διακρίνομε
μια αναλογία με την ανάδυση τη τραυματικής εμπειρίας στα εφιαλτικά όνειρα.

Ο
Freud, λίγα χρόνια αργότερα, στο βιβλίο "Αναστολές,
συμπτώματα και άγχος" (1926), επανέρχεται στο θέμα της επεξεργασίας της
τραυματικής εμπειρίας από τα παιδιά, μέσω της επαναλήψεως στο παιχνίδι. Αυτή τη
φορά ο Freud παίρνει υπόψη και τη δομική υπόθεση. Το
παιχνίδι προσδιορίζεται πλέον ως λειτουργία του εγώ και ταυτόχρονα συνιστά έναν
οργανωτή της έννοιας του χρόνου.

Ο
A.Green (2002), αναφερόμενος
στο παιχνίδι με την κουβαρίστρα, γράφει ότι μ" αυτό, το βρέφος, προσπαθεί να
μιμηθεί, να συμβολοποιήσει, να προσομοιώσει την αναχώρηση της μητέρας και τη
στιγμή της επιστροφής. Η ίδια η απώλεια αρχίζει το παιχνίδι, ενώ η
σεξουαλικότητα εμπλέκεται πολύ έμμεσα. Το παιχνίδι εντάσσεται πια μέσα στον
καταναγκασμό για επανάληψη και σε μια ανάγκη να διατυπωθεί ένας θρήνος.

Το παιχνίδι εισάγεται στην ψυχαναλυτική τεχνική. Νέες προοπτικές
και αμφισβητήσεις

Η 3η
δεκαετία του 20ου αιώνα, παράλληλα με τις νέες απόψεις που διατυπώνει
ο Freud, φέρνει και μια άλλη καινοτομία στην
ψυχανάλυση, την ψυχανάλυση των παιδιών. Εξ αρχής η M.
Klein και η A.
Freud διατύπωσαν διαφορετικές απόψεις και εφήρμοσαν
διαφορετικές τεχνικές σχετικά με τη θέση και σημασία του παιχνιδιού στην
ψυχανάλυση των παιδιών. Οι διαφορετικές αυτές απόψεις είχαν ως υπόστρωμα την
δυνατότητα ή όχι των παιδιών να αναπτύξουν πλήρη μεταβίβαση κατά τη διάρκεια της
θεραπείας τους. Εδώ θα περιοριστώ στην παρακολούθηση των απόψεών τους για το
παιχνίδι.

H M. Klein ανακοινώνει στην
Ουγγρική Ψυχαναλυτική Εταιρεία την εργασία της με θέμα "Η εξέλιξη ενός παιδιού"
(1921)και έως το 1926 δημοσιεύει σειρά άρθρων όπως είναι "Ο ρόλος του σχολείου
στην λιβιδινική εξέλιξη του παιδιού" (1923), "Πρώιμη ανάλυση" (1923) και "Οι
ψυχολογικές αρχές της πρώιμης ανάλυσης" (1926). Στα κείμενα αυτά διατυπώνει,
εκτός των άλλων, και τον πρώτο πυρήνα των θεωρητικών απόψεων και τεχνικών
καινοτομιών της για τη θέση του παιχνιδιού στην ψυχανάλυση των παιδιών.

Κατά την
περίοδο αυτή, η Klein, σε θεωρητικό επίπεδο
ακολουθώντας αυστηρά τις ιδέες του Freud, δίνει έμφαση
στις λιβιδινικές τάσεις και το φόβο του ευνουχισμού και συνδέει το παιχνίδι με
τη λιβιδινική ικανοποίηση είτε με άμεσο τρόπο είτε μέσω της μετουσίωσης. Το
παιχνίδι αλλά και όλες οι δραστηριότητες των παιδιών περιέχουν μια επεξεργασία
ασυνειδήτων σεξουαλικών φαντασιών οι οποίες υπάρχουν από την αρχή της ζωής και
συνδέονται με τα ένστικτα. Ο λόγος, το παιχνίδι, η πράξη και τα όνειρα είναι
ισοδύναμοι και αμοιβαία ανταλλάξιμοι εκφραστές του ασυνειδήτου. Ένας θεμελιώδης
μηχανισμός του παιχνιδιού είναι η εκφόρτιση αυνανιστικών φαντασιών. Εξεσημασμένη
απώθηση αυτών των φαντασιών προκαλεί αναστολή του παιχνιδιού. Η αναστολή αυτή
μπορεί να αναιρεθεί όταν δοθεί στο παιδί η κατάλληλη διαφώτιση ή, αν βρίσκεται
σε θεραπεία, με την ερμηνεία. Το άγχος ευνουχισμού αποτελεί μια άλλη πηγή
αναστολής του παιχνιδιού, η οποία αργότερα μπορεί να εξελιχθεί σε αναστολή της
μάθησης και της δυνατότητας για εργασία. Η συμβολική λοιπόν σημασία του
παιχνιδιού μπορεί να αποτελέσει πηγή ευχαρίστησης για το παιδί αλλά και
αναστολής του, η οποία αργότερα να εξελιχθεί σε νευρωτικό χαρακτηριστικό ή σε
στοιχείο του χαρακτήρα του παιδιού.

Η
Klein, με μεγαλύτερη σαφήνεια από τον
Freud, συνδέει το παιχνίδι με το ασυνείδητο και τα
ένστικτα. Με τον τρόπο αυτόν, νομίζω ότι, το παιχνίδι αποκτά μια γεωμετρική
γραμμικότητα και χάνει τον παράδοξο χαρακτήρα του, τον οποίο φαίνεται να υπονοεί
ο Freud και θα τον διακηρύξει αργότερα, κατηγορηματικά
ο Winnicott.

Την ίδια
περίοδο, η Klein, διαμορφώνει τα χαρακτηριστικά και
το πλαίσιο της νέας τεχνικής, όπως είναι το είδος των παιχνιδιών που
χρησιμοποιεί, η διάταξη του θεραπευτικού χώρου, η σχέση του αναλυτή με το παιδί
και με τους γονείς του αναλυόμενου παιδιού. Με την εισαγωγή της τεχνικής του
παιχνιδιού στην ανάλυση των παιδιών, όπως με έμφαση υποστηρίζει η ίδια,
διαφοροποιείται η τεχνική και όχι η αρχή της ψυχαναλυτικής θεραπείας.

Η
A. Freud, την περίοδο
1926-1927 διατυπώνει τις δικές της θέσεις για την ψυχανάλυση των παιδιών και
παράλληλα κάνει παρατηρήσεις και ασκεί κριτική στην τεχνική του παιχνιδιού που
έχει εισαγάγει η Klein.

Η
A. Freud δίνει μεγαλύτερη
σημασία στα όνειρα, τις ονειροπολήσεις και τα σχέδια των παιδιών. Κάνει
περιορισμένη χρήση του παιχνιδιού κατά την προπαρασκευαστική φάση της ανάλυσης
και δεν ερμηνεύει το ασυνείδητο υλικό που αναδύεται, γιατί πιστεύει ότι μόνο η
μεταβίβαση μπορεί να δώσει μια συμβολική σημασία στις πράξεις. Αμφισβητεί τη
θέση της Klein, ότι στα παιδιά η τεχνική του
παιχνιδιού μπορεί να εξισωθεί με την τεχνική του ελεύθερου συνειρμού στους
ενήλικες. Η αμφισβήτηση αυτή συνίσταται κυρίως στο ότι δεν θεωρεί ότι το
παιχνίδι, κατά την αναλυτική συνεδρία, έχει οπωσδήποτε συμβολική σημασία που
μπορεί να ερμηνευθεί.

http://www.inpsy.gr/Articles/Talfanidis.htm

από Psychoanalysis Forum Κυρ Μαρ 16, 2008 1:02 am

Η απάντηση
έρχεται γρήγορα από την Klein στο "Συμπόσιο για την
ανάλυση του παιδιού" (1927) που οργανώνεται από τη Βρετανική Ψυχαναλυτική
Εταιρία. Η Klein διευκρινίζει ότι δεν κάνει μια
"άγρια" συμβολική ερμηνεία του παιχνιδιού, αλλά ότι προσπαθεί μέσα στην
αναλυτική κατάσταση να συνδέσει αυτά τα φαινόμενα με το ασυνείδητο και να
ερμηνεύσει όπως γίνεται και με τους ενήλικες. Επιμένει ότι το παιχνίδι είναι ο
πιο άμεσος τρόπος επαφής με το ασυνείδητο των παιδιών και επί πλέον υποστηρίζει
ότι το παιχνίδι προκαλεί λιγότερο άγχος και μικρότερες αντιστάσεις στα παιδιά
από τους λεκτικούς συνειρμούς.

Μετά την
εισαγωγή, από την Klein, των αντιλήψεων της
καταθλιπτικής και της σχιζοειδούς-παρανοειδούς θέσεων, το παιχνίδι εξετάζεται
και υπό το πρίσμα αυτών των απόψεων. Έτσι στην εργασία της "Το οιδιπόδειο
σύμπλεγμα στο φως των πρώιμων αγχών" (1945) γράφει ότι στο παιχνίδι μπορεί να
εκφρασθούν διωκτικά και καταθλιπτικά άγχη, τα οποία διαταράσσουν την οιδιπόδεια
εξέλιξη και προκαλούν αναστολή του παιχνιδιού. Επίσης στο άρθρο της "Πάνω στην
παρατήρηση νεαρών βρεφών" (1952), συνδέει διάφορα παιχνίδια των παιδιών με την
καταθλιπτική θέση. Στα άρθρα αυτά η Klein, έχοντας
πλέον διαμορφώσει στο μεγαλύτερο ποσοστό τη δική της θεωρία για την ψυχική
λειτουργία, διατυπώνει απόψεις για το παιχνίδι οι οποίες αφίστανται εκείνων του
Freud. Εξακολουθεί να θεωρεί ότι το παιχνίδι βρίσκεται
υπό την αιγίδα των ενορμήσεων, δίνει όμως όλο και μεγαλύτερη σημασία στην
επιθετικότητα και ταυτόχρονα το θέτει εξ αρχής και στην υπηρεσία της
αντικειμενοτρόπου σχέσης. Κάτι που αξίζει να τονισθεί είναι ότι, κατά την
περίοδο που η Klein διατυπώνει τις τελικές της απόψεις
για το παιχνίδι, ο Winnicott έχει ήδη δημοσιεύσει
αρκετές από τις δικές του απόψεις για το θέμα αυτό. Εντούτοις σε ολόκληρο το
έργο της οι αναφορές της στο Winnicott είναι
ελάχιστες και δεν κάνει καμία μνεία για τις απόψεις του.

Η
A. Freud στο βιβλίο
"Φυσιολογικότητα και Παθολογία στην παιδική ηλικία: εκτιμήσεις της εξέλιξης"
(1965), διατυπώνει τις τελικές της θέσεις για το παιχνίδι. Διατηρεί τις
επιφυλάξεις που είχε διατυπώσει τα προηγούμενα χρόνια για το ρόλο του παιχνιδιού
στην τεχνική της ανάλυσης των παιδιών και το εντάσσει στην αντίληψη των
εξελικτικών γραμμών και συγκεκριμένα στην εξελικτική γραμμή, η οποία από το σώμα
οδηγεί στο παιχνίδι (toy) και από τη δραστηριότητα του
παιχνιδιού (play) οδηγεί στην εργασία. Η
A. Freud θέτει το ξεκίνημα
του παιχνιδιού υπό την αιγίδα της αρχής της ευχαρίστησης και της σεξουαλικής
ενόρμησης. Δεν αναφέρεται καθόλου σε αντικειμενοτρόπο σχέση όπως κάνει η
Klein, ενώ δέχεται την έννοια του μεταβατικού
αντικειμένου, αν και με κάποια διαφοροποίηση από την αντίστοιχη του
Winnicott.

Μπορώ να
ισχυρισθώ ότι το παιχνίδι, στη θεωρία και τεχνική της A.
Freud, δεν κατέχει κάποια ιδιαίτερη θέση και συνιστά
μια λειτουργία του εγώ που προέρχεται από την μετουσίωση και ουδετεροποίηση της
ενορμησιακής ενέργειας.

Η διατύπωση μιας θεωρίας για το παιχνίδι

Ο
D.W.Winnicott
φαίνεται να διαμορφώνει και να εξελίσσει τις ιδέες του για το παιχνίδι χάρις και
στην ικανότητα του ίδιου να παίζει (1989 pp.2-3).

Στο έργο του,
από νωρίς, συναντάμε ιδέες για το παιχνίδι που μπορεί να ανάγονται στον
Freud και την Klein να
συνυπάρχουν με πρωτότυπες δικές του. Μια τέτοια συνύπαρξη παρατηρούμε στην
εργασία του "Η παρατήρηση των βρεφών σε μια ελεγχόμενη συνθήκη" (1941). Στην
εργασία αυτή εισάγει ξεκάθαρα την ιδέα του παράδοξου και της αποδοχής του,
προκειμένου να αρχίσει και να διατηρηθεί το παιχνίδι με τη σπάτουλα. Στην ίδια
εργασία συνδέει το πέταγμα της σπάτουλας από το βρέφος με το παιχνίδι της
κουβαρίστρας που περιέγραψε ο Freud, δηλώνει όμως
ταυτόχρονα ότι με το παιχνίδι της κουβαρίστρας το βρέφος επεξεργάζεται και
καταθλιπτικά άγχη, ακολουθώντας έτσι μια Κλαϊνική εκδοχή του παιχνιδιού με την
κουβαρίστρα.

Στις εργασίες
"Παιδιατρική και Ψυχιατρική" (1948) και "Η καταθλιπτική θέση στη φυσιολογική
συναισθηματική εξέλιξη" (1954-1955), η επιρροή των Κλαϊνικών ιδεών στις θέσεις
του για το παιχνίδι είναι εμφανής.

Παράδειγμα
εφαρμογής των απόψεών του για το παιχνίδι στην τεχνική συνιστά η εισαγωγή του
squiggle game (παιχνίδι με καλλικατζούρες) σ" αυτό που
ο ίδιος αποκάλεσε "ψυχοθεραπευτική συμβουλευτική".

Με την πάροδο
του χρόνου η δυνατότητα του παίζειν αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία για τη
θεωρία και την τεχνική του Winnicott και φθάνει να
γίνεται ο κεντρικός άξονας του βιβλίου του "Το παιχνίδι και η πραγματικότητα"
(1971), στο οποίο και διατυπώνει μια συγκροτημένη θεωρία για το παιχνίδι και τη
σχέση ανάμεσα στο παιχνίδι, την ψυχανάλυση και την ψυχοθεραπεία. Μέχρι τότε,
όπως παρατηρεί ο Winnicott, στην ψυχαναλυτική
βιβλιογραφία δεν είχε διατυπωθεί μια θεωρία για το παιχνίδι και ακόμη και η
M. Klein ενδιαφέρεται σχεδόν
καθ" ολοκληρία για τη χρήση του παιχνιδιού.

Ας δούμε τις
θέσεις του Winnicott. Κατ" αρχάς αποσυνδέει το
παιχνίδι από τη στενή του σχέση με τον αυνανισμό και τις διάφορες αισθησιακές
εμπειρίες, όπως ήταν η κυρίαρχη άποψη μέχρι τότε στην ψυχαναλυτική βιβλιογραφία.
Για να προκληθεί ευχαρίστηση από το παιχνίδι, χρειάζεται η διέγερση του
ενστίκτου να μην υπερβεί ένα όριο. Το παιχνίδι έχει ένα σημείο κορεσμού, το
οποίο αναφέρεται στη δυνατότητα να εμπεριέξει την εμπειρία. Εδώ ο
Winnicott διατυπώνει μια οικονομική θεώρηση του
παιχνιδιού, κάτι που σπανίζει συνολικά στο έργο του. Το παιχνίδι συνδέεται με τα
μεταβατικά φαινόμενα και τον μεταβατικό χώρο. Η πολιτιστική εμπειρία εδράζεται
στο δυνητικό χώρο ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον και ξεκινάει με τη
δημιουργική ζωντάνια που πρωτοεμφανίζεται στο παιχνίδι. Και οι δυο
δραστηριότητες συνδέουν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, καταλαμβάνουν χώρο
και απασχολούν χρόνο.

Αυτή η
θέση του Winnicott μας θυμίζει τον Freud
(1908[1907]), ο οποίος γράφει ότι η δημιουργική δραστηριότητα των ενηλίκων έχει
πολλές ομοιότητες με το παιχνίδι. Και οι δυο πηγάζουν από τη φαντασία, τις
διατρέχει η κλωστή της επιθυμίας, η οποία συνδέει το παρελθόν, το παρόν και το
μέλλον, δεν αναγνωρίζουν την εξωτερική πραγματικότητα αλλά ταυτόχρονα την
αναδιατάσσουν για να γίνει ευχάριστη.

Για τον
Winnicott (1971) "Η ψυχοθεραπεία λαμβάνει χώρα στην
επικάλυψη δυο περιοχών του παιχνιδιού, εκείνης του ασθενούς και εκείνης του
θεραπευτή. Η ψυχοθεραπεία έχει να κάνει με δυο άτομα που παίζουν μαζί. Η φυσική
συνέπεια αυτού είναι ότι όπου το παιχνίδι δεν είναι δυνατόν τότε η εργασία που
γίνεται από τον θεραπευτή κατευθύνεται προς το να φέρει τον ασθενή από μια
κατάσταση που δεν είναι σε θέση να παίξει σε μια κατάσταση να είναι σε θέση να
παίξει" (p.54).

Το ξεκίνημα ενός παιχνιδιού

Η κ. Α κατά
την περίοδο της συνεδρίας, της οποίας απόσπασμα θα παραθέσω, διαπραγματεύεται το
θέμα της μητρότητας και το ενδεχόμενο της εγκυμοσύνης της. Αναφέρεται σε μια
συνάντηση που είχαν η ίδια και ο σύζυγός της μ" ένα φιλικό τους ζευγάρι και την
6χρονη κόρη του ζευγαριού. Λέγει, η κ. Α, ότι το κορίτσι ήταν "καθώς πρέπει",
χωρίς απαιτήσεις, χωρίς να κάνει φασαρία, καθόλου ενοχλητικό για τους ενήλικες.
Καθόταν στο κάθισμά της και ασχολούνταν μ" ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι. Το κορίτσι
αυτό της θύμισε τη δική της παιδική ηλικία. Ήταν σαν να έβλεπε τον εαυτό της
εκείνη την περίοδο. Έπρεπε να είναι "σοβαρή" και "καθώς πρέπει". Η έκφραση
οποιασδήποτε παιδικότητας, όπως να παίζει ανέμελα, να γελάει δυνατά, να φωνάζει,
συναντούσε την αποδοκιμασία του πατέρα της και ως ένα βαθμό και της μητέρας της.

Στη συνέχεια
αναφέρεται σε μια επίσκεψή της σε Νοσοκομείο. Περιμένοντας στο χώρο αναμονής
περιεργαζόταν το χώρο και τους ανθρώπους. Ο χώρος τής ήταν γνωστός. Ως παιδί τον
επισκεπτόταν συχνά. Έμοιαζε να μην έχουν αλλάξει πολλά πράγματα από τότε. Οι
γιατροί με τις άσπρες μπλούζες περνούσαν σοβαροί, πολυάσχολοι, απόμακροι και της
θύμισαν ότι τότε τους έβλεπε τεράστιους και την ίδια να μην έχει χώρο.

Διακόπτει
την αφήγηση της. Χαμηλώνει το βλέμμα. Στη συνέχεια με κοιτάζει διερευνητικά και
συνεχίζει: " Ξέρετε έκανα και κάτι άλλο. Είδα ένα γιατρό όλο τουπέ να πηγαίνει
προς το κυλικείο. Ήταν κοντός (η κ. Α είναι μια ψηλή γυναίκα). Έτσι πήγα και
κάθισα στο διπλανό σκαμπό από αυτόν. Καταλαβαίνετε την εικόνα που δίναμε οι δυο
μας καθισμένοι δίπλα-δίπλα". Λέγοντας αυτά διαγράφεται στο πρόσωπό της ένα αχνό
χαμόγελο το οποίο βαθμιαία μετατρέπεται σ" ένα ξέσπασμα γέλιου. "Το
ευχαριστήθηκα. Τον κοίταζα αφ" υψηλού. Έκανα σαν παιδί που παίζει. Ήταν πολύ
διασκεδαστικό αυτό που έγινε".

Νομίζω ότι
στο απόσπασμα αυτό διακρίνομε τη διάθεση της κ. Α να ξεκινήσει ένα παιχνίδι. Ως
μέσον γι" αυτό χρησιμοποιεί τόσο στοιχεία της πραγματικότητας όσο και
προηγούμενες εμπειρίες της. Ο χώρος της ψυχοθεραπείας μέσω διαφόρων
μεταβιβαστικών διαδρομών, λεκτικών και εξωλεκτικών, μπορεί να εξελιχθεί σε χώρο
παιχνιδιού. Η διάθεση της κ. Α για παιχνίδι σηματοδοτείται μέσω της συγχρονίας
διαφόρων συστημάτων σήμανσης, τα οποία προέρχονται από τη σύζευξη και αντίθεση
των εννοιών που περιέχουν. Παιδική ηλικία/ ενήλικη περίοδος, πατέρας/ κόρη,
γιατρός/ ασθενής, άντρας/ γυναίκα, κοντός /ψηλός, αναστολή του γέλιου/ ξέσπασμα
σε γέλια, ακινησία/ κινητικότητα.

Ο
A. Green (2002) επισημαίνει
την πολυφωνία και συγχρονία διαφορετικών συστημάτων σήμανσης που υπάρχουν στο
παιχνίδι με την κουβαρίστρα. Το κάθε σύστημα διατηρεί την ιδιαιτερότητά του αλλά
υπάρχει και αμοιβαία επικοινωνία και αλληλοδιείσδυση, ούτως ώστε το καθένα να
αποκτά τη σημασία του μέσω του ζευγαρώματος και της αντίθεσης με το άλλο.

Ταυτόχρονα
στην αφήγηση και στην εξωλεκτική επικοινωνία της κ. Α διακρίνομε αναλογίες με
το παιχνίδι της σπάτουλας. Μπορούμε να διακρίνομε την επιθυμία για ξεκίνημα του
παιχνιδιού, το δισταγμό που εκφράζεται με την αποφυγή της βλεμματικής επαφής και
στη συνέχεια με τη διερεύνηση του προσώπου του θεραπευτή, την αποκορύφωση με το
γέλιο και την έμμεση έκφραση της επιθετικότητας.

Επίλογος

Στην αναδρομή
αυτή προσπάθησα να αποδώσω κάποιες από τις διαδρομές του παιχνιδιού στο πεδίο
της ψυχανάλυσης. Ο κοινός τόπος των δύο νομίζω ότι προσδιορίζεται από τον
Winnicott, ο οποίος γράφει: "Το παιχνίδι είναι μια
εμπειρία, πάντοτε μια δημιουργική εμπειρία και είναι μια εμπειρία στο συνεχές
του χώρου-χρόνου, μια βασική μορφή του ζην" (1971, p.50).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

FERENCZI, S. (1913) A Little Rooster Man In Selected Writings,
Penguin Books,

1999.

FREUD, A. (1946) The psychoanalytic treatment of the children.
Imago, London.

____ (1965) Normality and pathology in childhood: assessments of
development.

IUP,
USA.

FREUD, S. (1908[1907]) Creative writers and day-dreaming SE 9.

.____ (1911) Formulations on the two principles of mental
functioning SE 12.

____ (1920) Beyond the pleasure principle SE 18.

____ (1924) The loss of reality in neurosis and psychosis SE 19.

____ (1926) Inhibitions, symptoms and anxiety SE 20.

KLEIN, M. (1921) The development of a child.

____ (1923) The role of the school in the libidinal development
of the child.

____ (1923) Early analysis.

____ (1926) The psychological principles of early analysis.

____ (1927) Symposium on child-analysis.

____ (1945) The Oedipus complex in the light of early anxieties

All in Love, Guilt and Reparation and other works
1921-1945. Free Press, 1984.

____ (1952) On observing the behaviour of young infants.

In Envy and Gratitude and other works 1946-1963. Free
Press, 1984.

GEISSMANN, C & P. (1998) A History of Child Psychoanalysis.
Routledge,

London.

GREEN, A. (1986) On Private Madness. Karnac, London.

____ (1999) The Fabric of Affect in the Psychoanalytic Discourse.
Routledge,

London.

____ (2002) Time in Psychoanalysis. Some Contradictory Aspects.
FAB, London.

WINNICOTT, D.W. (1941) The observation of infants in a Set
Situation.

____ (1948) Paediatrics and Psychiatry.

____ (1954-5) The Depressive Position in Normal Emotional
Development.

All in Trough Paediatrics to Psychoanalysis. Karnac, 1992,
London.

____ (Undated) Notes on Play.

____ (1964, 1968) The Squiggle Game.

Both in Psychoanalytic Explorations. Eds Winnicott C.,
Shepherd R., Davis M.

Karnac, 1989, London.

____ (1971) Playing and Reality. Brunner-Routledge, 2001, London.

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΣΤΙΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΣΤΙΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Απ: Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ ΣΤΙΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ: ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ