"Προϊστορία της Ψυχανάλυσης στην Ελλάδα του ’50: πρώιμες αναφορές στην ψυχανάλυση στην ασυλιακή ψυχιατρική."

"Προϊστορία της Ψυχανάλυσης στην Ελλάδα του ’50: πρώιμες αναφορές στην ψυχανάλυση στην ασυλιακή ψυχιατρική."



Νατάσσα Παναγιωτοπούλου

Κλινική Ψυχολόγος

Ε.μ. Ε.Ε.Ψ.Ψ.





ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΑ

Εξετάζονται γραπτά κατάλοιπα συζητήσεων περιπτώσεων νοσηλευομένων στο Δρομοκαϊτειο Ψυχιατρείο κατά τη δεκαετία του 1950.

Παρατηρείται η χρήση ψυχαναλυτικής ορολογίας κατά την διερεύνηση του ιστορικού του ασθενή στην προσπάθεια να τεθεί διάγνωση και θεραπεία, σε μια εποχή όπου η θεσμική παρουσία της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα ήταν παντελώς ανύπαρκτη. Η μόνη προσέγγιση της ψυχανάλυσης γίνονταν μέσα από προσωπικές έρευνες και μελέτες μεμονωμένων επιστημόνων στην προσπάθεια τους να διευρύνουν τις γνώσεις τους και να απαντήσουν στα καίρια ερωτήματα της ανθρώπινης προσωπικότητας αλλά και να εξηγήσουν τις διάφορες εκφάνσεις της συμπεριφοράς και των διαταραχών της.

Η ψυχανάλυση εισήλθε στην Ελλάδα περισσότερο ως προσωπική ανακάλυψη μεμονωμένων επιστημόνων παρά ως νέα επιστήμη. Φωτισμένοι εκπαιδευτικοί κατά τη δεκαετία του 1930 ίσως και λίγο νωρίτερα στα πλαίσια του συντονισμού τους με τις τρέχουσες εξελίξεις στο χώρο της εκπαίδευσης και προκειμένου να συμβάλλουν στον εκσυγχρονισμό της ελληνικής παιδείας μελέτησαν στοιχεία ψυχανάλυσης, άλλος σε άλλο βαθμό και με άλλη εμπλοκή και προσπάθησαν να μεταλαμπαδεύσουν τις νέες αυτές γνώσεις τους στην τρέχουσα εκπαιδευτική πρακτική, σε μια εποχή όπου και για το εκπαιδευτικό ζήτημα όπως και για άλλα πολλά στη χώρα μας σοβούσε πόλεμος μεταξύ νέου και παλιού, συντηρητικού και προοδευτικού.

Κατά τη δεκαετία του 1940 και με αφετηρία το μοιραίο για την Ελλάδα 1946, υπό την πρωτοβουλία της Μαρίας Βοναπάρτη (ως άλλη Μαρία Αντουανέτα σε μια στιγμή όπου δεν υπήρχε επιστημονικό ψωμί εκείνη προσέφερε το παντεσπάνι της ψυχανάλυσης), και με την ένθερμη συνοδεία των χαρισματικών, Α. Εμπειρίκου, Δ. Ζαβιτσιάνου, και Δ. Κουρέτα συγκροτείται η πρώτη ομάδα Ελλήνων ψυχαναλυτών? συνδεδεμένη μάλιστα με την Ψυχαναλυτική Εταιρία του Παρισιού.

Η ομάδα αυτή διοργάνωσε πληθώρα για την εποχή συναντήσεων στις οποίες συμμετείχαν σημαντικοί Έλληνες διανοητές και επιστήμονες, προσκάλεσε μάλιστα στην Ελλάδα για μια διάλεξη και την Άννα Φρόϋντ. Ωστόσο η ομάδα αυτή είχε άδοξο τέλος και διαλύθηκε το 1952.

Φαίνεται ωστόσο ότι ο σπόρος είχε πέσει. Από τότε και μέχρι σήμερα οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες, για τα ελληνικά δεδομένα βέβαια, και με όλη την παραδοξότητα που χαρακτηρίζει τα ελληνικά πράγματα.

Η διαδικασία εισαγωγής της Ψυχανάλυσης επιτελέσθηκε όπως με τις πατάτες του Καποδίστρια. Ό,τι διαβάλλεται και απαγορεύεται γίνεται και ελκυστικό.

Περισσότεροι έλληνες επιστήμονες καταπιάστηκαν με την Ψυχανάλυση ο καθένας με το δικό του τρόπο αλλά όσο περνούσε ο καιρός όλο και πιο οργανωμένα. Προοδευτικά συνδέονταν όλο και περισσότερο μεταξύ τους, συντονίζονταν με ψυχαναλυτικούς θεσμούς του εξωτερικού, δίνοντας ολική μορφή σε κάτι μερικό.

Κατά τη δεκαετία του 1950 σε ένα από τα μεγαλύτερα άσυλα της χώρας στα πλαίσια της επιστημονικής συζήτησης για τη διάγνωση των ασθενών βρήκε θέση η ψυχαναλυτική ορολογία στην προσπάθεια ερμηνείας και κατανόησης όχι μόνον των συμπτωμάτων αλλά και του ίδιου του ασθενή.

Στην παρούσα εργασία έγινε επεξεργασία ιστορικών ασθενών οι οποίοι νοσηλεύονταν στο Δρομοκαϊτειο κατά τη δεκαετία του 1950 και σταχυολογήθηκαν αναφορές σε ψυχαναλυτικούς και ψυχοδυναμικούς όρους κατά τις συζητήσεις του επιστημονικού προσωπικού της κλινικής προκειμένου ανατεθεί διάγνωση και θεραπεία. Φαίνεται η χρήση να είναι αρκετά εύστοχη και μάλιστα από διαφορετικούς συμμετέχοντες πράγμα που μιλάει για μια πρακτική με ευρύ χαρακτήρα στο συγκεκριμένο άσυλο.

Άραγε θα μπορούσε η δραστηριότητα αυτή να χαρακτηρισθεί ως η εισαγωγή της κοινωνικής ψυχιατρικής η οποία αρκετά χρόνια αργότερα έφερε την ψυχιατρική μεταρρύθμιση αλά ελληνικά βεβαίως?

Άλλωστε όσο βελτιώνεται η κατανόηση του περιεχομένου της παθολογίας του ασθενή όλο και περισσότερο η περίθαλψη ξεφεύγει από το τιμωρητικό- σωφρονιστικό στάδιο, και δίνεται περισσότερη έμφαση στην αποκατάσταση και την ενίσχυση των υγιών ή έστω των πιο ισχυρών πλευρών της προσωπικότητας.

Κατά τη δεκαετία του ‘50 η ψυχιατρική περίθαλψη εξαντλούνταν σε μεγάλο βαθμό στις βιολογικές θεραπείες οι οποίες ωστόσο ήταν ό,τι πιο σύγχρονο για την εποχή. Το Δρομοκαϊτειο δε, ήταν ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο ίδρυμα το οποίο εισήγαγε ό,τι πιο σύγχρονο στην τρέχουσα ψυχιατρική και μετέδιδε τεχνογνωσία και θεραπευτικές τεχνικές σε άλλους φορείς ψυχιατρικής περίθαλψης. Ενδεχομένως λοιπόν, υπ' αυτό το πνεύμα πρωτοπορίας και αναζήτησης καθετί νέου, η ψυχανάλυση ως σκεπτικό ή τρόπος κατανόησης να είχε θέση.



Βρέθηκα διορισμένη στο Δρομοκαΐτειο το 1996, ως ψυχολόγος και εργάστηκα εκεί για έξι χρόνια.

Κατά το διορισμό μου στο Δρομοκαΐτειο ήμουν ήδη στο τέλος των Μεταπτυχιακών μου σπουδών στην Κοινωνική Ψυχιατρική και για καλή μου τύχη είχα ήδη διαμορφώσει ένα σκεπτικό προσέγγισης της ψύχωσης υπό το ψυχαναλυτικό πρίσμα, όπως επίσης είχα ξεκινήσει την ανάλυση μου. Θα έλεγε κανείς ότι πήγα με αρκετά εφόδια. Δε φάνηκαν ωστόσο αρκετά σ' ένα χώρο στιγματισμένο από παραδόσεις σκληρές που γεννούσε, τουλάχιστο σε μένα, ποικίλες φαντασιώσεις τρόμου και αγωνίας. Στο Δρομοκαΐτειο το 1996 έπνεε πια ένας άνεμος μεταρρύθμισης και αλλαγών. Πολλά μέλη του προσωπικού, διαφόρων ειδικοτήτων, έκαναν μετεκπαιδεύσεις σε σύγχρονες τεχνικές, η κοινωνική ψυχιατρική ήταν αρκετά γνωστή και νέες δομές αποασυλοποίησης ιδρύονταν η μια μετά την άλλη. Ωστόσο το παλιό υπήρχε και μάλιστα αρκετά δυνατό. Υπήρχαν ακόμη κλινικές χρόνιων ασθενών οι οποίοι διέμεναν σε θαλάμους των 30- 50 κλινών.

Στην προσπάθεια μου να εγκλιματιστώ και να βρω μια θέση αλλά και ένα ρόλο στο χώρο, ξεκίνησα από τη μελέτη των ιστορικών των ασθενών. Ήταν μια ιδιαίτερα ευχάριστη έκπληξη όταν βρέθηκα μπροστά σε καταγεγραμμένες συζητήσεις του επιστημονικού προσωπικού προκειμένου να τεθεί διάγνωση και θεραπεία ασθενών. Οι αναφορές αυτές αφορούσαν τη δεκαετία του 1950, και το σκεπτικό ήταν σαφώς ψυχοδυναμικό και συχνά ψυχαναλυτικό.

Δεδομένου ότι το Δρομοκαΐτειο ήταν κληροδότημα, διέθετε αφενός μια κάποια οικονομική άνεση λόγω των πολλών δωρητών από τη Χίο, και αφ' ετέρου δεν ασφυκτιούσε από ασθενείς όπως το Δαφνί. Υπήρχε επομένως η δυνατότητα για μια πλήρη και σε βάθος αξιολόγηση των ασθενών και επίσης όλα τα μέσα της εποχής για θεραπεία. Μετά τον αρχικό αυτό ενθουσιασμό, και ξανακοιτώντας το υλικό αυτό για τη σημερινή ανακοίνωση προέκυψαν διάφορες σκέψεις για την πρακτική εκείνης της εποχής που ωστόσο διόλου δε μειώνουν την αξία αυτού του υλικού. Άραγε ποιοι να ήταν οι λόγοι που οδήγησαν σε μια τέτοια πρακτική, και επίσης γιατί για μένα ήταν τόσο σημαντική αυτή μου η ανακάλυψη? Το δεύτερο ερώτημα είναι αρκετά εύκολο να απαντηθεί:

Ø Η προσωπική μου αγωνία για μια πιο ανθρώπινη ψυχιατρική ανέδειξε το συγκεκριμένο υλικό σε κορυφαίο

Ø Η δική μου ψυχιατρική άγνοια καλύφθηκε από την ψυχολογιοποίηση που ενδεχομένως παρείχαν αυτές οι αναφορές

Όσο για το πρώτο μπορούμε μόνο να εικάσουμε τα παρακάτω:

Ø Σε μια εποχή όπου τα θεραπευτικά μέσα ήταν ισχνά υπήρχε θέση και για τέτοιες πρακτικές

Ø Το επιστημονικό λεξιλόγιο ακολουθούσε τη μόδα της εποχής

Ø Ήταν ξεχωριστό για τους διανοούμενους της εποχής, και μιας και η περίοδος αυτή βρίσκεται κοντά χρονικά με τις συναντήσεις της ομάδας Βοναπάρτη, να χρησιμοποιούν ψυχαναλυτική ορολογία δίχως απαραίτητα να την κατέχουν. Υπενθυμίζω ότι ήταν παντελής η απουσία ψυχαναλυτικών θεσμών στην Ελλάδα και ούτε καν διαφαίνονταν κάποια πιθανότητα ίδρυσης τους μετά τη διάλυση της ομάδας και τη μετανάστευση στο εξωτερικό των μελών της.

Ø Ένα τόσο σύγχρονο ψυχιατρείο το οποίο εισήγαγε πρωτοποριακά καθετί νέο στην ψυχιατρική δοκίμασε και την ψυχοθεραπεία, και μάλιστα την ψυχοδυναμική ως επικρατέστερη της εποχής.

Ø Τα περιορισμένα θεραπευτικά μέσα, βιολογικού τύπου κυρίως, έδιναν μερικά και πρόσκαιρα αποτελέσματα, κάτι που ίσως να ενθάρρυνε την ψυχολογική προσέγγιση.




Παρατίθενται στοιχεία από τη συζήτηση του επιστημονικού προσωπικού επί των ιστορικών ασθενών.

Η επιλογή έγινε τυχαία με μόνη έμφαση στη χρονολογία που ελήφθησαν. Μας απασχόλησε περισσότερο αυτή η μοναδική για τα χρονικά πρακτική γι' αυτό και τα ονόματα των συζητητών αλλά και των ασθενών έχουν παραληφθεί. Αυτό που πρέπει ωστόσο να αναφερθεί είναι ότι όλα τα ιστορικά που επεξεργαστήκαμε αφορούν την πρώτη κλινική του Νοσοκομείου πράγμα που μιλά αφ ενός για την αυτονομία κάθε κλινικής (το Δρομοκαΐτειο ήταν διαιρεμένο σε τρεις κλινικές υπό διαφορετικό διευθυντή η καθεμία), αλλά και για τον εκσυγχρονιστικό αέρα που έπνεε στη συγκεκριμένη υπό τη διεύθυνση του Γ. Λυκέτσου.

Παρουσιάζονται αυτούσιες οι ψυχοδυναμικές αναφορές σε πέντε ιστορικά γίνεται σχολιασμός τους.



ΙΣΤΟΡΙΚΟ Νο 1



24.1.52

παρανοϊκοί μηχανισμοί

μητέρα σχιζοφρενογόνος

δεν υπήρχε αρκετή αφοσίωση από τη μητέρα, δεν πήρε επαρκής στοργή

στροφή προς τον πατέρα

ανταγωνισμός με την αδερφή

φοβερά αισθήματα ενοχής στις αδερφές



Γίνεται προσπάθεια ανάλυσης της συμπεριφοράς και της παθολογίας της ασθ. και της απόδοσης αιτιάσεων ψυχολογικού χαρακτήρα στο παρελθόν της. Αναφέρονται οι μηχανισμοί άμυνας, γίνεται σύνδεση με τη μητέρα και ίσως την ποιότητα φροντίδας που παρείχε στην κόρη της. Τίθενται ενδεχομένως ζητήματα παθολογικών ταυτίσεων, και φθόνου.

Το ιστορικό είναι ιδιαίτερα λεπτομερές παρόλο που δεν αρκεί στους συζητητές προκειμένου να έχουν πλήρη εικόνα της προσωπικότητας της ασθενούς.



ΙΣΤΟΡΙΚΟ Νο 2



17.6.53

αισθήματα περιφρόνησης για τη μητέρα και για το γυναικείο φύλο γενικώς, όπως και για τον εαυτό της,

πιθανότητα οιδιπόδειου συμπλέγματος,

αισθήματα ενοχής, ότι όποιο άτομο πλησίαζε ο έρωτας της ήταν καταστρεπτικός,

επιστροφή στην βρεφική ηλικία όπου όλες οι σχέσεις με το περιβάλλον και οι ευχαριστήσεις εντοπίζονται εις το στόμα.



Αναφορά στις καθηλώσεις, στις ελλείπεις ταυτίσεις, την αυτοκαταστροφικότητα, το θυμό. Τονίζεται η καθήλωση του ψυχωσικου στο στοματικό στάδιο. Γίνεται συσχέτιση με τη μητρική φροντίδα και την έλλειψη πατρικού προτύπου.



ΙΣΤΟΡΙΚΟ Νο 3



25.9.53

άλυτο του συμπλέγματος Ηλέκτρας,

ο μεγαλύτερος αδερφός υπήρξε το υποκατάστατο του αυστηρού πατέρα,

θεραπευτικά προτείνεται ψυχοθεραπεία.



Εδώ, πέρα από την αιτίαση που δίνεται στην παθολογία του ασθενή σχετικά με την ποιότητα των ταυτίσεων του, προτείνεται επιπλέον η ψυχοθεραπευτική παρέμβαση κάτι που ίσως να δηλώνει πιο συγκεκριμένα μια διαφοροποίηση προς την κατεύθυνση της κοινωνικής ψυχιατρικής.



ΙΣΤΟΡΙΚΟ Νο 4



14.5.54

από δυναμικής απόψεως τονίζεται η ταυτοποίηση με τον πατέρα,

αυτό δικαιολογεί τον ανταγωνισμό όπου ως γυναίκα την έκανε να αποτύχει στη ζωή,

δεν υπάρχουν προβλητικοί μηχανισμοί



αναφορά σε ανεστραμμένο οιδιπόδειο και κατά συνέπεια σε στρεβλή σεξουαλικότητα, στην οποία ωστόσο αποδίδεται μια ηθικοπλαστική διάσταση. Στο ιστορικό λαμβάνονται υπόψη οι εκλυτικοί παράγοντες και τα ψυχοτραυματικά γεγονότα.



ΙΣΤΟΡΙΚΟ Νο 5



12.4.57

η κόρη έπαιζε υποσυνείδητα για τον ασθενή ρόλο συζύγου,

κρύβεται στη σχέση ερωτικό στοιχείο.



Εδώ τίθενται ζητήματα σαγήνης και αποπλάνησης, που ωστόσο και σύμφωνα με τα ήθη της εποχής αποδίδονται έμμεσα στην κόρη και όχι στον ασθενή.



Από τα παραπάνω θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μοναδικά στοιχεία και μάλιστα σε ένα χώρο με ασυλικό χαρακτήρα. Είναι βέβαιο ότι αυτή η αρχή δεν πήγε χαμένη μολονότι αυτή η πρακτική της επιστημονικής συζήτησης δε συνεχίζεται πλέον. Γενιές και γενιές ψυχιάτρων αλλά και προσωπικού άλλων ειδικοτήτων διδάχθηκαν από αυτές τις πρακτικές και διαμόρφωσαν την επαγγελματική τους συνείδηση υπό τις αρχές της κοινωνικής ψυχιατρικής, της θεραπείας δηλαδή του ανθρώπου που νοσεί και όχι της ασθένειας.


http://www.inpsy.gr/Articles/Panagiotopoulou.htm